Fashion is the most powerful art there is. It’s movement, design, and architecture all in one. It shows the world who we are and who we’d like to be. – Blair Waldorf (fictional character from “Gossip Girl”)
Όταν μιλάμε για μόδα δεν μιλάμε μόνο για ρούχα, αντικείμενα ή τάσεις. Αντίθετα μιλάμε για τόσες έννοιες και πράγματα μαζί: για μορφή τέχνης, αλλά και για μία σύγχρονη βιομηχανία, για επαναστατικές ιδέες αλλά και για προϊόντα. Μιλάμε εν τέλει για σύνθετες κοινωνικοοικονομικές (και όχι μόνο) συναρμογές που αποτυπώνονται σε ύλη και που καταλήγουν να μιλάνε αυτές για εμάς. Γιατί η μόδα είναι μία ισχυρή γλώσσα που περιγράφει με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους την κοινωνία και τον πολιτισμό· την ίδια την συλλογική και ατομική ταυτότητά μας.
Fashion is not just about self-expression and aesthetics; it is a legal tapestry woven with intellectual property, contracts, labor rights, and consumer protection. – Chat GPT 4 (language model created by OpenAI)
Ως εκ τούτου η μόδα ως μία ακόμα έκφανση της ανθρώπινης ύπαρξης, αποτελεί χώρο σύναψης βιοτικών σχέσεων που σαφώς χρίζει ρύθμισης. Βεβαίως, οι κλασικοί τομείς δικαίου τυγχάνουν κανονικά εφαρμογής, ωστόσο εδώ και αρκετά χρόνια γίνεται λόγος συνεκδοχικά για το “δίκαιο της μόδας”. Πρόκειται για έναν εξωτερικά οργανωμένο τομέα που έχει εξελιχθεί νομολογιακά και συνδυάζει πολλούς δικαϊκούς τομείς, όπως είναι για παράδειγμα το δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας, το εμπορικό δίκαιο, το εργατικό δίκαιο, το δίκαιο του καταναλωτή, ακόμα και το δίκαιο του περιβάλλοντος ή αυτό της υγείας και αναζητά λύσεις σε νομικά ζητήματα που εγείρονται εντός ενός από τους πλέον κερδοφόρους και ανταγωνιστικούς κλάδους του εμπορίου.
Fashion has a responsibility to create a world that is sustainable, ethical, and equitable. – Stella McCartney (fashion designer)
Μιλώντας για την μόδα στο σήμερα, ακούμε ολοένα και συχνότερα τους όρους “γρήγορη” ή “αργή” μόδα, όπως και “ηθική” και “βιώσιμη” μόδα. Χρήσιμο είναι επομένως, να τους κατανοήσουμε, να τους διαχωρίσουμε και να αντιληφθούμε συνολικά σε τι αναφέρονται εντός του χώρου της μόδας και του δικαίου της. Η βιομηχανία της μόδας, σαφώς, έχει και τις αρνητικές εκφάνσεις της που εκδηλώνονται κυρίως με την υπερπαραγωγή αγαθών εις βάρος του περιβάλλοντος, τις πρακτικές της παραγωγής τους και τις υπό περιπτώσεις αμφιλεγόμενες εργασιακές συνθήκες.
Fast fashion isn’t free. Someone, somewhere, is paying. – Lucy Siegle (journalist, writer, reporter)
Έχοντας αυτά στο νου μας, μπορούμε αρχικά να κάνουμε λόγο για την γρήγορη και την αργή μόδα (fast fashion/slow fashion). Πρόκειται για μοντέλα παραγωγής και κατανάλωσης, που στην ουσία λειτουργούν με τον τρόπο που υποδηλώνουν; γρήγορα ή αργά. Στην πρώτη περίπτωση μιλάμε για κάτι αρνητικά χρωματισμένο, για υπερπαραγωγή και υπερκατανάλωση, για περιορισμένο κύκλο ζωής ενός προϊόντος, το οποίο παρασκευάζεται συνήθως με υλικά χαμηλής ποιότητας ή/και επιβλαβή για το περιβάλλον, ενδεχομένως προέρχεται από απομίμηση κάποιου προϊόντος σχεδιαστή και παράγεται μαζικά και γρήγορα με χαμηλό κόστος, υπό αμφίβολες εργασιακές συνθήκες, πωλείται σε χαμηλή τιμή και προορίζεται για να καλύψει βραχύχρονες ανάγκες του καταναλωτή. Μάλιστα, το τελευταίο διάστημα συναντάμε και το μοντέλο της “ultra fast fashion” που εισήγαγε η κινεζική επιχείρηση SHEIN, με ακόμα επιβλαβέστερες συνέπειες για το περιβάλλον και όχι μόνο. Εδώ έχουμε όλες τις αρνητικές εκφάνσεις της γρήγορης μόδας με ακόμα πιο ταχείς ρυθμούς. Ενδεικτικά, η εταιρεία κατά το τρέχον έτος έχει αναρτήσει στον ιστότοπό της πάνω από 300.000 νέα αντικείμενα προς εξαιρετικά χαμηλό αντίτιμο, γεγονός που προξενεί ζητήματα ως προς την παραγωγή και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, τα χρησιμοποιούμενα υλικά, τις εργασιακές συνθήκες, τα δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας και τις απαιτήσεις διαφάνειας.
Buy less, choose well, make it last – Vivienne Westwood (fashion designer)
Στον αντίποδα των προεκτεθέντων, εμφανίζεται η διορθωτική τάση της αργής μόδας που προτάσσει τον περιορισμό της υπερπαραγωγής και της υπερκατανάλωσης προς όφελος του πλανήτη αλλά και του αγοραστικού κοινού. Η αργή μόδα επικεντρώνεται στο προϊόν και στον τρόπο σχεδιασμού και παραγωγής του, ώστε να επιμηκυνθεί όσο το δυνατόν περισσότερο ο κύκλος ζωής του. Μερικά μέσα που μπορούμε να σκεφτούμε προς επίτευξη αυτού είναι η μικρή παραγωγή και οι περιορισμένες συλλογές από πλευράς των σχεδιαστών και των επιχειρήσεων, η διάθεση μικρών αποθεμάτων, η επένδυση σε χειροποίητα προϊόντα με ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτήρα, η αγορά λιγότερων αντικειμένων νέας παραγωγής, η στήριξη σε μικρούς παραγωγούς και καταστήματα, η προτίμηση σε ποιότητες και υλικά με διάρκεια στον χρόνο. Πρόκειται εν τέλει για μία ολόκληρη φιλοσοφία που διέπει όλα τα στάδια της παραγωγής μέχρι και την λήψη του προϊόντος από τον τελικό του αποδέκτη, αλλά και τις ίδιες τις καταναλωτικές συνήθειες, τις οποίες αποσκοπεί να αλλάξει απομειώνοντας τις πλασματικές ανάγκες, προωθώντας τις συνειδητές αγορές και ενδυναμώνοντας την σχέση του αγοραστή με το εκάστοτε αντικείμενο ώστε να μην χρειάζεται διαρκώς κάτι καινούριο.
Fashion is one of the most polluting industries in the world. We need to change that. – Emma Watson (actress)
Παράλληλα, συναντάμε το μοντέλο της βιώσιμης μόδας (sustainable fashion). Εδώ η προσέγγιση είναι περιβαλλοντική και κοινωνικοδικαιϊκή. Όλος ο κύκλος ζωής ενός προϊόντος μπαίνει στο μικροσκόπιο, από τον σχεδιασμό έως και την διαχείριση μετά το πέρας της χρήσης του. Στόχος είναι η διατήρηση των φυσικών πόρων και η μείωση του οικολογικού αποτυπώματος των χρησιμοποιούμενων πρώτων υλών. Ταυτόχρονα, υπάρχουν απαιτήσεις κοινωνικής υπευθυνότητας και διαφάνειας από τις εμπλεκόμενες επιχειρήσης. Η βιώσιμη μόδα προτάσσει την μακροζωΐα των προϊόντων, την επαναχρησιμοποίηση, επαναδιάθεση και μεταποίησή τους, την στήριξη των vintage και second hand αγορών. Απαιτεί οικολογικές πρακτικές στην παραγωγή και διαφάνεια αυτών, ζητά δίκαιες συνθήκες εργασίας και συνολικά επιτάσσει αλλαγή του υπάρχοντος, μη βιώσιμου, μοντέλου.
The clothes we wear say something about who we are. Let’s make sure they’re saying the right thing. – Colin Firth (actor)
Τέλος, οφείλουμε να εξετάσουμε και την τάση της ηθικής μόδας (ethical fashion). Πρόκειται για μία μεγάλη ομπρέλα κάτω από την οποία βρίσκουμε τον σεβασμό στον άνθρωπο, στην γη και στα ζώα. Η ηθική μόδα ενδιαφέρεται για κάθε βήμα της διαδικασίας, από τον σπόρο που θα δώσει το υλικό, από την εξασφάλιση της ευημερίας των ζώων και τον σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον έως την μη εκμετάλλευση του ανθρώπου ώστε να είναι δυνατή η παραγωγή αγαθών με το πλέον απομειωμένο οικολογικό αποτύπωμα και με τον πλέον δίκαιο τρόπο προς όλους τους εμπλεκόμενους. Εκ πρώτης όψεως, θα μπορούσε να πει κανείς πως η ηθική και η βιώσιμη μόδα συμπίπτουν, ωστόσο στην πραγματικότητα δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Ένα προϊόν μπορεί να είναι φτιαγμένο με βιώσιμο τρόπο, αλλά όχι με ηθικό ή και το ανάποδο.
Fashion is not just about creating beautiful clothes, it’s about creating a better world. – Orsola de Castro (founder of the Fashion Revolution movement)
Στην πραγματικότητα και με βάση όλα όσα προαναφέρθηκαν, πρόκειται για τάσεις που συγκλίνουν έχοντας παρόμοιους στόχους, αλλά που διαφέρουν στα σημεία. Η κάθε μία μόνη της έχει τη δύναμη να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στο τοπίο της βιομηχανίας της μόδας, ωστόσο και οι τρεις μαζί, εάν ιδωθούν σαν απαραίτητες προϋποθέσεις και αρχές που θα έπρεπε να διέπουν τις διαδικασίες παραγωγής, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κάποιο πραγματικά θαυματουργό επιχειρηματικό μοντέλο που θα ήταν ικανό να αλλάξει το υπάρχον πλαίσιο και τοπίο εκ θεμελίων.